Licht en energie van de Zen-meester Heyboer schittert in de grote zalen

De zuiveraar van de verf

DOOR ROB BOUBER

Alleen mensen die zich in de man en zijn kunst verdiept hebben, weten dat Anton Heyboer (1924-2005) meer maakte dan snel gefabriceerde 'Hanen'. Musea hadden het al vroeg door. Heyboers werk hangt in grote collecties. Het aardige is dat Jan van der Togt Museum in Amstelveen nu nooit eerder vertoonde Heyboers kan laten zien.

Heyboer is meer dan een curieuze man die aan veelwijverij deed en op zijn barakkendomein in Den Ilp een teruggetrokken, beschouwend en liefdevol leven leidde. Anton Hey­boer is een kunstenaar die een heftige ontwikkeling meemaakte. Hij was in zijn jeugd door allerlei perikelen in een psychiatrische inrichting beland, maak­te daar een storm mee die zijn bewustzijn schoonwaste, schilderde en etste intussen onbewust en impulsief en keerde gelouterd, gelukkig nog onaangepast, terug in de maatschappij. We schrijven dan begin jaren zestig. Heyboer vindt een onderkomen in Den Ilp, dat hij uitbouwt tot een voor hem paradijselijke omgeving, niet in het minst omdat hij zich naast tubes, ezel en etsplaat ook omringt met vijf bruiden. In de loop der tijd is er veel over de geestelijke bigamie en de wederzijdse liefde geschreven en gesproken en de Heyboer-veste opende zich voor gulle en griffe kunstkopers. Petra, een van de vijf bruiden, runde aan de overkant van Huize Heyboer een heuse galerie die meer klanten trok dan de beste expositiezaal in Amsterdam-centrum. In de optiek van velen werd die gale­rie de laatste jaren tot een handelshuis van aan de lopende band geproduceerde werken. Ondanks de grote interesse van het publiek - de snelle, trefzekere schilderingen op papier werden door kopers bijna onder zijn handen vandaan getrokken - maakte Anton meer dan in de galerie verkocht werd. Het sur­plus, maar ook werk dat in eerste instantie niet geschikt werd geacht voor de verkoop, werd veilig gesteld. Zodoende bestaat erwerk van Heyboer dat jarenlang in opslag verborgen bleef. Werk dat Heyboer de moeite van het bewaren waard vond. En het leeuwendeel van dat werk wordt nu geexposeerd en verkocht in Amstelveen.

Museaal

Het is een buitengewone ervaring om Heyboer nou eens niet in de propvolle galerie van Petra te zien maar ruimtelijk, museaal uitgestald. Bij binnenkomst ligt er een op kuithoogte gestelde installatie, een pad van schelpen, juten zakken en ruig afgedrukte, her en der verspreide zwartwit foto's van Anton, de bruiden en hun omgeving. Een sfeer van aardgebonden materie, een beetje a la Kounellis of Joseph Beuys. Mensen die kans zien de materie zo te tonen dat die het aardse ontstijgt. Via een zaaltje met zelfportretten komen we in de grote zalen. Daar ben je benieuwd naar, want alleen daar kunnen de grote schilderijen uit de jaren zeventig hangen. De twee zalen baden in het licht. Niet alleen door de lux van de lampen. Het lijkt of de gebroken witte, met bloedrode verf beschilderde doeken licht of energie terugkaatsen. Het voelt goed aan om temidden van die werken te staan. Alsof je de blijheid voelt van de verf die aan het licht mag treden. ,,Dit werk heeft 30 jaar in de opslag gestaan. Ze zijn schoon, 'uitgezuiverd'," meldt 'Marike, het Artiestenmeisje', een bruid van Ton die in zijn ogen het mysterie van het eeuwig vrouwelijke bij zich droeg. Na de stormachtige loutering van de jaren vijftig wilde Ton, die zich schoon voelde, zuiver blijven. Hij at en dronk schoon, dacht buiten cliché's om. De vrouwen met wie hij samenleefde waren getuige van een schilder die als een Zen-meester, die na urenlange meditatie de perfecte cirkel op het doek  zwiept, te werk ging. 'Lotti, het Wezen', die volgens Anton het verstand maar vooral de strijd tegen het verstand in Den Ilp bracht: ,,Hij mediteerde, ging in opperste concentratie tot hij rijp was om met de materialen om te gaan."

In zekere zin was hij bezeten van zijn werk. Na  zo'n medita­tie, na zo'n samenballing van energie, maakte hij in een onversaagd tempo het ene na het andere schilderij. Vooral in de laatste tien jaar van zijn leven ontstond zo menige reeks.

,,Hij zag er dan heel kalm uit", zegt 'Joke, de Kameraad', die toen Ton al met drie vrou­wen samenleefde door de meester herkend werd als deel van hem: ,,maar hij was een brok energie. En als hij op een gegeven moment moe werd, ging hij een grens over, zei hij, en dan werd het helemaal mooi."

'Maria, de Maria', de vrouw die niet alleen Tons echtgenote maar ook de Maria, de Madon­na was, antwoordt op de vraag hoe het leven in Den Ilp na de dood van Heyboer verloopt: ,,We missen de richtlijnen van hem. Maar de sfeer, de energie in Den Ilp is gelijk gebleven." En Lotti vult onbekommerd aan: „ We leven in de geest van Ton: open en spontaan, wars van clichés, alles moet wezenlijk zijn, alleen is onze wereld wat groter geworden. Vroeger kwamen we nauwelijks van het erf af. Nu strekt onze reikwijdte verder dan Den Ilp. Maar de eenheid blijft. Ton had geen le­ven met Maria apart, niet met Joke apart, niet met Marike apart, niet met Petra apart en niet met mij apart. Het was een eenheid en die wordt niet doorbroken."

Anton Heyboer. Verborgen topstukken. Over de tentoonstelling tot en met 4 mei in Museum Jan van der Togt, Dorpsstraat 50, Amstelveen.

*