Tentoonstelling in Jan van der Togt Museum in Amstelveen, 21 Maart t/m 4 Mei

Dit is de tekst van het stuk in het Parool van Zaterdag 15 Maart.

Op Zaterdag 15 Maart stond er een groot artikel in het Parool. Omdat niet iedereen hiervan wist, en het ook niet overal te verkrijgen is, sturen we u de complete tekst.

Geschreven door Malika Sevil
Foto’s Elmer van der Marel

“HEYBOER – de weduwen van de schilder uit Den Ilp exposeren zijn werk”

De meester zelf, schilder Anton Heyboer, is al drie jaar dood, maar zijn weduwen zorgen ervoor dat hij voortleeft. Met een expositie dit keer, vanaf donderdag in het Museum Jan van der Togt in Amstelveen. Een ochtend met de halve harem op pad tijdens de voorbereidingen.

HEYBOERWEDUWE Joke heeft trek. Zeg maar gewoon honger. "Als ik nu niet eet, ga ik trillen." Ze inspecteert het ultrastrakke appartement boven het Museum Jan van der Togt, waar ze een ochtend schilderijen heeft ingelijst. Waar in hemelsnaam eet een mens zijn zelfgebakken speltbrood in zo'n 'net huis'? Op de bank dan maar. Het is een witte driezits designbank - die in niets lijkt op de doorgezeten lederen zetels thuis in Den Ilp, waar je eerst een van de negen Duitse herders een duw moet geven om plek te creëren.

Ze gaat voorzichtig zitten. Joke, die net als de andere weduwen uitsluitend voor noodzakelijke inkopen het thuishonk verlaat, heeft 'een beetje Heyboersfeer' meegenomen, zoals het brood van oergraan dat ze vannacht heeft gebakken. Verder een thermoskan warm drinkwater. Koud drinkt ze niet. "Want koud water dooft het verteringsvuur." Verder muesli en halfhard gekookte eitjes. Let wel: eigen leg.

Sinds de dood van haar geliefde Anton in 2005 heeft Joke zich met overgave gestort op het houden van kippen en haantjes. "Ik heb nu 28 eieren in de broedmachine liggen. Een dezer dagen komen ze uit." Een slechtere timing is haast niet denkbaar, want Joke is druk met de voorbereidingen voor de expositie en is dus veel van huis. "Ik moet er eigenlijk bij zijn als die eitjes uitkomen." Noem het ouderlijk verantwoordelijkheidsgevoel. Daar heeft ze veel van. Daarom laat ze de eie­ren ook 'luisteren' naar een tape met blaffende honden, kraaiende hanen, timmergeluiden en kletterende regen. Zodat ze, eenmaal kuiken, opgewassen zijn tegen dit soort buiteninvloeden. "Anders groeien ze geluidsarm op en schrikken ze zich later kapot." Deze lichting zal het zonder de vroege levenslessen van Joke moeten stellen. Tenminste: als ze het over haar hart kan verkrijgen.

Joke is hier vandaag met Marike (56), een van de andere Heyboer-vrouwen. De andere helft van de harem is thuis in Den Ilp. Maria (66), die na een hersenbloeding door Anton het 'lamme meisje' werd gedoopt, is vanwege haar fysieke gesteldheid aan huis gekluisterd, Lotti (67) doet de website en de prachtige activiteiten rond de expositie, en Petra (60) staat zoals altijd in de galerie, ook in Den Ilp. Marike (voormalig schoonheidsspecialiste en fotomodel), maar vooral ook Joke (ex-bus-chauffeur), zijn de handenarbeiders onder de weduwen. Aan hen de taak alle honderdvijftig te exposeren werken van Heyboer in te lijsten. Het goedkoopste werk doet zestig euro, het grootste en duurste 12.000 euro, maar dat is dan ook anderhalf bij twee meter.

Marike: "Joke, heb je een potlood?" Joke knikt. Ze heeft altijd een potlood bij zich. Sommige mensen denken dat je vrouwen beter leert kennen door de inhoud van hun handtas, en aangezien Jo­ke geen handtas heeft, zullen we voor de gelegenheid afgaan op de vulling van haar broekzakken. Met daarin een bril 'voor dichtbij' van de Hema - die ze in een oude sok bewaart. Verder een zakmes en dus een potlood. "In de andere zak heb ik altijd broodkorsten voor de hon­den." De broek zelf is een restant van een koopopwelling van Anton, die na twee decennia binnenzitten het thuiswinkelen ontdekte: hij bestelde bij Neckermann twintig lamsleren broeken. Joke zweert er bij. De bretels komen van de Gam­ma, zo verraadt de tekst 'Dat zeg ik' op de rugkruising.

"Joke werd gisteren zestig," zegt Marike. Joke: "Als je zestig bent, dan begint je leven opnieuw. Alle sterren staan weer precies zoals ze stonden toen je geboren werd. Wist je dat?" Marike: "Ik heb haar een witte kool en een doos wortelen cadeau gedaan. Voor haar kippen. Ik wist het anders ook niet."

Bij de grote foto: Niets beschadigd tijdens het vervoer? Joke houdt alles nauwlettend in de gaten

VERDER DIE ochtend zitten Joke en Marike samen met Lotti in Maria's deel van hun doolhofnederzetting in Den Ilp. Maria eet stukjes peer met een satéprikker, terwijl ze wordt omringd door een roedel starende herdershonden. Ook zij hebben trek in peer. Maria eet onverstoorbaar verder. Qua honden staat de teller op negen sinds Gisela hen is ontvallen. "Kijk, haar potje met as staat op de piano," zegt Maria. "Dat is onze dodengalerij. We hebben foto's ingelijst van zes herders die zijn heengegaan. En mijn moeder. Die heb ik er ook tussen gezet."

Op tafel ligt het dubbeldikke kerstnummer van het lijfblad van 'fokkers en liefhebbers van Duitse herdershonden'. Het is de editie waarin de Heyboerbruiden en de honden gewillig poseren voor de kenners. De kop luidt: 'Duitse her­ders ruiken lekker'. Voor wie dat in twijfel trekt, heeft Lotti een suggestie: "Heb je weleens een bouvier geroken?" Volgens Maria is het simpel uit te leggen: een herder riekt niet naar hond. "Als je aan Texas ruikt, dan merk je het." Intussen is Texas druk doende het bakje perensiroop leeg te slobberen. Overigens staat er drie kuub schelpen voor de deur, die in de tuin als geurvreter moeten dienen voor de urine van de honden, want herdershonden mogen dan misschien niet stinken: ze kúnnen het wel.

Nee, het gaat goed bij de vrouwen Heyboer, drie jaar na Antons overlijden. De eerste paar jaar hadden ze tijd nodig om zijn dood te verwerken, zegt Marike, maar nu is het zaak hem in herinnering te houden. "Ton mogen we nooit vergeten." Hoe doe je dat beter dan met een tentoonstelling van zijn oeuvre - van vroeg tot laat werk? De dames zijn de opslag in gedoken - een hels karwei want in loodsen in Sloterdijk, Schiphol en in Zwitserland zouden naar schatting nog 80.000 werken liggen. Dagenlang hebben ze doorgebracht in het 'kantoor', hun enige plek waar het niet overvol staat met attributen die vallen in alle categorieen van troep tot antiek. Het kantoor is ook de plek waar het wc-papier staat, en de plek waar ze met hun accoun­tant vergaderen.

Het selectieproces ging vanzelf, in overeenstemming en symbiose, zoals alles lijkt te gaan bij de Heyboervrouwen. Als een schilderij niet 'Heyboeriaans' genoeg was, viel het af - simpel.

ALLES WAT DE GEEST VAN ANTON DRAAGT, IS HEILIG

Het waren 'ontroerende en troostende' bijeenkomsten, zegt Maria. "Het geeft een heel rijk gevoel." Marike vond het vooral zwaar. "Na zo'n ochtend was ik ka­pot. Er komen zoveel emoties los. En dan had ik alleen nog maar naar die schilderijen gekeken." Maria op haar beurt: "Maar het geeft ook voeding. Je wordt gevuld door Anton."

De schilderijen maakten veel herinneringen los, zoals die serie waarbij de vrouwen op verzoek van de meester de hele gang vol met vellen papier legden, waar hij dan vervolgens op ging tekenen, spetteren, en vooral: lopen. Met blote voeten of met klompen. Joke: "Met gewone schoenen mocht je er niet overheen - alleen met natuurlijke materialen." Maria: "De honden mochten er wel op lopen." Herders zijn immers van natuurlijk materiaal.

Als hij zo in de weer was, dan mochten de vrouwen daar best bij staan. Zolang ze maar niet stonden te kletsen over wissewasjes. Het moest over het werk gaan. "Anders haalde je hem uit zijn concentratie," zegt Joke. "En dan moest je wegwezen." Zodra de verf droog was, konden de vrouwen verse vel­len uitstallen en begon alles opnieuw.

JA, HERINNERINGEN aan Ton. Zoals die keer dat hij het fenomeen antwoordapparaat had ontdekt. In zijn hoogtijdagen met dat speeltje presteerde hij het om tien keer per dag de boodschap opnieuw in te spreken. Lotti: "Hij ging het steeds vaker doen, totdat we er gek van werden. Toen hebben we dat ding maar weggehaald." Ook had hij een oud schoolbord aan de weg staan met wijze Heyboeriaanse lessen als: 'Aan je vrouw kun je zien of je het goed doet'. Dat schoolbord kwam uit een oude inboedel. Anton ging weg voor een tweedehands fornuis en kwam terug met de com­plete inhoud van een pakhuis. Nu nog staat het hele Den Ilpterrein vol met straatlantaarnkappen, koperen ketels, karafjes zonder deksel en bergen oude radiatoren. Overigens verlaat geen koperen ketel zonder deksel het pand, want alles ademt Ton, en alles wat de geest van Ton draagt, is heilig. En wordt dus gekoesterd. En bewaard.

Rond tien uur 's ochtends lopen Marike en Joke met twee mappen Heyboerwerk naar hun afgeragde Mercedes. Hier hebben ze er drie van - alle voorzien van promotieteksten in rode verf. De Heyboer-vrouwen leven weliswaar sober, ze zijn commercieel niet helemaal op hun achterhoofd gevallen - daar zorgde hun man wel voor.

Een half uurtje later, op weg naar het museum in Amstelveen, staat Joke diesel te tanken. Waarom oude Mercedessen? Simpel. Het zijn Mercedessen omdat Anton dat een veilig merk vond. “Dan hebben we bij een ongeluk meer kans om te overleven”. En ze zijn oud omdat oude auto’s minder snel worden gejat. Marike: “Hij heeft weleens een nieuwe Range Rover gekocht, waar hij dan met een hamer deuken in sloeg. Om de begeerte eraf te halen. Joke wijst op een deuk in de flank. “Van de buurman. Ik dacht: ‘laat maar zitten, het is ook weer zoiets om zo’n man daarvoor op te laten draaien’. Nog een voordeel van een oude auto: je krijgt er geen conflicten over.”

Ze leven sober, maar commercieel denken kunnen ze

Nadat de dames de banden hebben opgepompt, gaan ze verder, de ring op. In een, wat je met zeventig kilometer per uur wel mag stellen, kalme rijstijl. Bij de Zuidas rechtsaf Buitenveldert en Amstelveen door. Eenmaal aangekomen bij het Museum Jan van der Togt worden ze onthaald door medewerker Niko Bos en directeur Jan Verschoor. "Eerst maar een kopje koffie." Joke, werkpaard, wil geen koffie, maar aan de slag. Inlijsten! En wel direct. Marike: "Joke is geen koffie- of zitmens." Joke zelf: "Wij moeten echt zo'n dag benutten, als je het niet erg vindt." Ze vinden het niet erg. De heren nemen de weduwen mee naar boven, naar het ap partement waar ze de komende dagen zullen doorbrengen. Op de vloer ligt marmer, verderop tapijt waar je een beetje in wegzakt, designstoelen van het f ij nste leer - alles spic en span. Hier geen draaiende konten van Duitse herders, geen oude radiatoren, geen schelpjes met urine - alles is smetteloos. Ma­rike: "Wat is het hier mooi." Jan: "O ja, vind je het hier echt mooi?! Ruilen?" Marike gooit het op een ongebruikelijke methode bij de Heyboertjes, namelijk het dreigement: "Wij hebben geen we, geen douche, geen warm water. Jij bent zoweerterug." Intussen pakt Joke haar spullen uit. Ze gooit kleurige kleden over de witte tafel, om beschadiging te voorkomen. "Dit zijn de kleedjes van de honden. Toch een beetje thuis." Even later komt Jan nog even binnenwandelen. Marike: "Kijk, hier liggen bij ons thuis de honden op." Jan: "Ik ruik het." Marike: "Dat kan niet." Tenminste, als de museumdirecteur bedoelt dat ze stinken. Duitse herders ruiken namelijk lekker.

Onderschriften bij de foto’s rechts:
Voorbereiding van de expositie: het inlijsten
Joke arriveert in Museum Jan van der Togt
Thuis in Den Ilp: met de klok mee Marike, Joke, Maria en Lotti. En enkele herdershonden.

Anton Heyboer, Verborgen topstukken uit zijn nalatenschap, van 20 maart tot en met 4 mei 2008 in het Museum Jan van der Togt in Amstelveen. Openingstijden: woensdag tot en met zondag 13.00-17.00 uur

In het kader:

De strijd over de miljoenenerfenis van Anton Heyboer woedt nog altijd. Marcelle, lochtervan Heyboer, is al bijna drie jaar met de vier weduwen van Heyboer in een proces verwikkeld. Het wachten is nu op een arrest van het Gerechtshof in Haarlem, dat zich over de zaak buigt. Het proces kan nog jaren voortslepen.  Heyboer heeft zijn kinderen, met wie hij nauwelijks tot geen contact had, niets nagelaten. Tot voor kort eiste Andries, broer van Marcelle, ook zijn deel op, totdat hij vorig jaar plotseling dood werd aangetroffen in pension Wilhelmina in Haarlem, en de zaak een zoveelste bizarre wending nam. 

Lotti: We hebben de zaak zoveel mogelijk van ons afgezet - zo kun je niet leven. Ik moest van de dokter aan de hartpillen." Volgens Lotti denkt de tegenpartij dat de weduwen 'boordevol geld zitten'. "Wat niet waar is. Een taxatie van het werk is uitgekomen op 3,4 miljoen, maar dat is een absurd bedrag. Dat is het dubbele van wat een galerie zou moeten betalen.

Een jaar geleden besliste de rechtbank dat er een nieuw onderzoek moet komen naar de verkoop van tienduizenden kunstwerken door Heyboer aan de vof van zijn vier vrouwen. daar zijn beide partijen tegen in beroep gegaan, omdat het 'een hoop kosten en gedoe met zich meebrengt'.