Voor tekst en uitleg is Heyboer echter niet te vinden; schuw en voor de agressieve wereld onbereikbaar teruggetrokken heeft hij zich ingegraven in zijn schuur te Ilpendam en laat de mensen naar zich raden. Daar leidt hij met zijn vrouw Maria en hun beider huisgenote Lotti een kluizenaarsbestaan, waarvan een groot deel van zijn etsen in filosofische vorm verslag doet. Vreemdelingen zijn ongewenst, ingewijden gering in getal. Heyboers overgevoelige aanleg verdraagt de nieuwsgierigheid van onbekenden nu eenmaal moeilijk; pottekijkers maken hem van streek.

 Maar nooit staan zijn lijnen in het wildeweg ekspressief te zijn, want de ongerichte gevoelsontladingen van een action-painter zijn hem vreemd. Integendeel, elke lijn, elke cirkel heeft een funktie in de formulering van Heyboers gedachtengang; hij is een systeembouwer van belang, die geen geringe dingen aansnijdt en die alles met alles in verband probeert te brengen. Heyboers lust tot redeneren en betogen moet zijn manier van bescherming zijn, meer nog dan een poging tot kommunikatie met de wereld buiten zijn schuur.

 Beide worden in andere punten en via diagonalen tot hun tegendeel geprojekteerd: de onbepaaldheid en de onschuld. Eerst door deze bezwering van Vader en Moeder wordt een ‘vrije’ bestaansvorm mogelijk, gesymboliseerd in de begrippen ‘mannelijk mogelijk’ en ‘vrouwelijk mogelijk’; de bezwering zelf werd slechts mogelijk gemaakt door Heyboers ‘lijdensvermogen’, door weer een ander punt aangeduid en steeds een belangrijke faktor in zijn filosofische bouwsels. Dan zijn er tenslotte nog de misleidende krachten waaraan de vrije bestaansvorm van buitenaf wordt bloot gesteld: het verstand en de verleiding. In de etsen zijn al deze begrippen door de cijfers 1 t/m 9 aangeduid; de diagonalen geven onderlinge verbandden, omkeringen en invloeden aan.

 Met het kaler worden van zijn etsen verdween uit de schuur in Ilpendam ook elk overbodig meubilair, totdat alleen de etspers, een potkachel en wat uit wrakhout getimmerde slaapplaatsen overbleven. Heyboer, Maria en Lotti leven er in een strikt celibataire, seksloze kameraadschap in een poging om via een relatie-patroon als van onschuldige kinderen een bestaansvorm te hervinden die hen wezenlijker voorkomt dat wat volwassen mensen voor ‘normaal’ houden; en zodra er in dat relatiepatroon iets verandert - soms komt er nog een vierde gast wonen, een andere keer verhuist Lotti naar een woonwagen op het erf etc. - vindt dat zijn weerslag in Heyboers filosofisch systeem.

psyche (nl. het vierkant rond het snijpunt van de koordinaten - S.). Dit komt doordat de waarden van dit bewustzijn direkter zijn waar de projekties van de... (onleesbaar,-S) bepaald worden. Etcetera.

 Zo gaat het, in lange series etsen, ongebroken voort. Ook minder omvattende zaken dan Heyboer zelf en zijn kleine gezin worden daarbij van een diepere en veralgemeniserende betekenis voorzien. Een mooie steen die hij gevonden heeft blijkt een symbool van nederigheid, van het schijnbaar waardeloze, dat eerst door de liefde van zijn ontdekker, van Heyboer dus, belangrijk en van grote waarde wordt, in het afbranden van een schuur in Ilpendam met 22 kalveren delft de onschuld, die zich immers niet verdedigen kan, het onderspit. En zo wordt vrijwel elk gebeuren in en rond de schuur in Heyboers filosofische bouwsels ondergebracht, want in zijn mikrokosmos te Ilpendam openbaart zich allereerst de makrokosmos van zijn filosofie.

 Wordt er op de hierboven besproken prent gewoon recht toe, recht aan gefilosofeerd, op andere verschijnen ‘de’ man, ‘de’ vrouw, ‘het’ dier, de kalveren of de steen, in kontoertekening en altijd zo ontdaan van vleselijkheid en bijkomstige groeisels dat hun uiterlijk de symbolische funktie en hun betekenis voor Heyboer persoonlijk onmiddellijk verraadt. Ook de schaarse kleuren, soms afgedrukt, soms later ingevuld, moeten symbolisch worden opgevat, al weet ik niet precies hoe: okers, gedempt groen, door okers verzwakt blauw, soms wat steenrood, altijd feilloos gekozen en gekombineerd. In later werk verschijnen ook wel lijnen, achteraf met een houten verfstift toegevoegd (het doet aan als de lijn van een dikke, slecht lopende ballpoint) of worden reepjes of scheursels van wit papier op griezelig subtiele wijze over geëtste gedeelten heen geplakt of anderszins toegevoegd. In werk van de laatste twee jaar, dat steeds kaler werd, van een leegte die de adem beneemt, stelde hij zich met de laatste twee technieken zelfs tevreden en werd de ets dus vervangen door een kollage.

die enigszins in strijd is met de als verheldering bedoelde filosofische boodschap, maar die er nu eenmaal is, onverklaarbaar, als door een wonder.

 Misschien speelt hun bezwerende funktie voor Heyboer persoonlijk daarbij een rol. Vanuit zijn eigen filosofie gedacht dient het denken de emotie uit te schakelen, maar in de snelheid waarmee hij zijn etsen neerkrast, aanvult, wijzigt tijdens het proces, verknipt en opnieuw rangschikt, ontlaadt zich toch kennelijk ook de spanning van een geest die meer overhoop heeft gehaald dan zijn gevoeligheid verwerken kon.

gerangschikte fragmenten een onnavolgbaar autentiek geheel ontstaat. Daarbij verkreeg door Heyboers techniek de verf met houtwol op de plaat aan te brengen het gehele oppervlak een antikwarisch aandoende vlekkerigheid, die de indruk van een oeroud dokument volledig maakt, van een soort Dode Zee-rol die nog op ontcijfering wacht.

 Dat unikum is echter in meer dan in dat ene opzicht uniek; als verslag van een filosofische omzwerving misschien onbegrijpelijk, maar door zijn van god weet waar betrokken geheimzinnigheid, merkwaardigheid en beeldende kracht die nooit verveelt, tegelijk de artistieke uiting van een van de merkwaardigste en meest overtuigende in zijn werk aanwezige kunstenaars die Nederland bezit. Zoals onder sommige etsen uit 1964 dan ook in haastig schrift staat vermeld: ‘Van deze zinkplaat bestaat slechts één afdruk en dat is deze. Voor eerlijkheid wordt met alles ingestaan, Anton Heyboer, Den llp’.

Hans Sizoo